Miejsce w sercu

Michal Koleček

Współczesna sztuka wizualna charakteryzuje się stale rosnącym zagęszczeniem jej własnych ram instytucjonalnych, a jednocześnie pewnym stopniem globalizacji indywidualnych postaw artystycznych i strategii twórczych. W specyficznym, posttotalitarnym środowisku Europy Środkowej i Wschodniej procesy te są równoważone wyraźnym brakiem stabilności społecznej i kulturowej. W tym kontekście transformacji systemów społecznych towarzyszy brak zainteresowania artystyczną ekspresją, niedostateczna wymiana artystyczna, a nierzadko również neokolonialne podejście globalnej sceny do środowiska lokalnego. Ograniczone zasoby finansowe, brak doświadczenia twórczego, niedostatecznie rozwinięty rynek sztuki oraz inne czynniki ograniczające „funkcjonowanie sztuki” często powodują zwracanie się autorów posttotalitarnych w kierunku międzynarodowych centrów artystycznych. Jednakże przesłanie, które wnoszą oni do tego wyrafinowanego i tak różnego od ich własnych doświadczeń środowiska, często jest niepojęte dla międzynarodowej widowni. Dlatego też sztuka skądinąd, z marginesu, wchodzi w kryzys komunikacyjny, a jaj autorzy częstokroć znajdują się w stanie nieważkości kulturowej i instytucjonalnej.

Jedną ze strategii przeciwstawiania się temu transformacyjnemu odchyleniu może być konsekwentne odzwierciedlenie bogactw estetyki „marginesowej”. Towarzyszy mu silne poczucie przynależności społecznej do danego środowiska, często wraz z niezbędnymi działaniami organizacyjnymi zastępującymi brak jakichkolwiek ram operacyjnych i produkcyjnych sztuki współczesnej. Aby stawić czoła rozczarowaniu powodowanemu pozornie niezmienną hierarchią systemów reprezentacji kulturowej, wielu artystów próbuje tworzyć alternatywne relacje twórcze. Dzieła sztuki powstałe na pograniczu pomiędzy dominacją a marginalnością często nabierają później charakteru znaku kulturowego i społecznego, który w istocie podlega zasadom dokumentowania rzeczywistości oraz konfrontacji realności ze sztucznością. Rzeczywistość, stająca się tematem, jest jednocześnie postrzegana w sposób złożony, na skrzyżowaniu szczególnych cech historii, społeczeństwa, kultury i estetyki. W ten sposób rodzi się kod estetyczny, którego podstawowa funkcja leży w zdolności do autentycznego, a jednocześnie tautologicznego odnoszenia się do miejsca, kompleksu miejskiego i klimatu społecznego. Koncentrowanie się na „inności” własnego stanowiska rozwija jednocześnie krytycyzm wobec dominacji tak zwanego „zachodniego świata” oraz, w kontekście „differénce” Derridy, także doktrynę dekonstrukcji. Sztuki wizualne współczesnej Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej często wykorzystują ową „inność” w procesie przekazu, preferując w jego ramach modele pseudodokumentaryzmu, fikcji lub przedstawienia. Wywołuje to szczególny rodzaj dyskursu na temat estetycznej nieprzystawalności, wizualnego niepokoju i pokusy, który wypełnia krytyka wobec dominacji globalizacji i braku solidnych ram instytucjonalnych, jak również silnego naddatku znaczenia.

Z punktu widzenia środków wyrazu nacisk na metody pseudodokumentalne lub na fikcję w sztuce wizualnej Europy Środkowej i Wschodniej szczególnie zaznacza się w fotografii oraz w różnych formach sztuki wideo. W tym względzie musimy jednak zwrócić uwagę na nowy sposób rozumienia fotografii, której poziom technologiczny uległ zmianie i która rozwinęła się w kierunku mediów poprzez produkcję technicznych, statycznych obrazów (oprócz fotografii tradycyjnej – odbitki cyfrowe i komputerowo przetworzone). Możemy znaleźć cały szereg powodów tak zmasowanej ekspansji technicznych, pseudodokumentalnych obrazów w sferze posttotalitarnej sztuki współczesnej. Dla pewnego uproszczenia możemy je podzielić na tendencje zewnętrzne (odpowiedzi na teoretyczne i instytucjonalne trendy w globalnym kontekście sztuki współczesnej) i wewnętrzne (refleksje na temat lokalnej sytuacji społecznej i kulturowej). W tym kontekście absolutnie zasadnicza jest konfrontacja posttotalitarnego środowiska kulturalnego z pozycją medium, jakim jest fotografia, w ogólnym kontekście międzynarodowej sceny artystycznej, która sama była pod silnym wpływem impulsów postmodernistycznych w pierwszej połowie lat 90.

Współczesna sztuka wizualna, dryfująca w wirze wpływów wielokulturowego społeczeństwa, z największą trudnością odnajduje uderzającą oryginalność. Tym, co z reguły dalej ciągnie nas do sztuki, jest przede wszystkim wzajemna komunikacja i niekierowane, indywidualne zaangażowanie w szczególnym otoczeniu społecznym. Zobrazowane i wyrażone estetycznie indywidualne historie z różnych części przekształcającej się przestrzeni posttotalitarnej z pewnością poszerzają granice naszego postrzegania. Zmiany te mogą wydawać się niewystarczające, skromne lub nawet surowe, lecz zawsze wywołują nowe i niepowtarzalne doznania.

Michal Koleček

więcej informacji na stronach:

www.cernicky.com
www.sejlakameric.com
picasaweb.google.pl/kobaslaksa
kobas.blog.pl
mrkus.ixode.org
www.rajkowska.com
www.apexart.org/residency/shkololli.htm
the-artists.org/artist/Slaven_Tolj.html