Germinations 13

Sfren Grammel
„Precz stąd! Wystawa o odchodzeniu”

„Precz stąd!” – wykrzyknik ten można odczytać jako kategoryczny rozkaz, nakazujący komuś opuścić dane miejsce/ społeczeństwo, lub jako samo-dzielnie podjętą decyzję: „muszę odejść z teg miejsca /społeczeństwa!” Projekt „Precz stąd! Wystawa o odchodzeniu” podejmuje temat dwu-znaczności, jaka wiąże się z koniecznością „odejścia”, po to, by eksplorować semantyczne bogactwo tego pojęcia. W erze globalizacji „odejście” stało się nową rzeczywistością społe-czną. W uprzywilejowanych częściach świata ułat-wienie i przyspieszenie międzynarodowych wędró-wek nie tylko wywołało zjawisko masowej turystki, ale stworzyło tez nomadyczną elitę kulturalną, oku-pującą sale klubowe dla klasy biznes na między-narodowych lotniskach. Tutaj pojęcie „odejścia” koresponduje z ideą wolności, a także możliwości przemieszczania się: dla Zachodu świat stał się „globalną wioską” pozwalającą w dowolnym czasie zaspokoić wszelkie potrzeby. Jednocześnie proces globalizacji spowodował wyłonienie się innej, nieco odmiennej „kultury podróżowania”. Silne naciski społeczne, ekonomiczne i polityczne wywoływane przez „nowy globalny porządek świata” zmuszają nieustannie rosnącą liczbę tych mniej uprzywilejo-wanych do „odejścia” wbrew ich własnej woli. Niniejsza wystawa jednak nie zajmuje się tylko społeczną rzeczywistością „odchodzenia”, czy to wymuszonego, czy też dobrowolnego. Jest raczej próbą konfrontacji prac analizujących doświadcze-nie społecznego przesiedlenia i prezentacji, które poruszają nieco bardziej wyobrażeniowe aspekty „odejścia”, gdzie „podróż”, napędzana pragnieniem zmiany lub tęsknotą, odbywa się w ludzkiej głowie. Potrzeba „odejścia” może być spowodowana cieka-wością, żądzą wiedzy, ucieczką, a nawet oporem.
W tym rozumieniu pojęcie „odejścia” staje się kalej-doskopowym motywem, wokół którego obracają się różnorodne działania i projekty artystów. Dzieło Anny i Sibel Öztürk, na przykład, wyrasta z zainteresowa-nia kulturowymi efektami społecznej migracji. W ich projektach globalne zagadnienia kulturalnego hy-brydyzmu i diasporycznej tożsamości rozproszone są przez biograficzny pryzmat ich rodzinnej historii. Obydwie artystki, córki tureckich emigrantów, mie-szkają we Frankfurcie od najmłodszych lat. Dokona-na przez siostry Öztürk artystyczna rekonstrukcja (wyobrażeniowych) przestrzeni dzieciństwa odzwier-ciedla diasporyczne doświadczenie na poziomie znaczenia: jako zderzenie, połączenie i mieszaninę niemieckich i tureckich symboli, obiektów oraz ob-razów.
Odkąd Anri Sala przeniósł się z Tirany (Albania) do Paryża, jego artystyczne działania kształtowane są przez doświadczenie przemieszczania się pomiędzy odmiennymi miejscami i kulturami. W jego pracy pojęcie „odejścia” łączy się z ideą przetrwania oraz potrzebą odpowiedzi na współczesne procesy kultu-rowe przy pomocy własnych środków artystycznego wyrazu. Projekt Sali oparty jest na doświadczeniu erozji społecznej normalności, w rezultacie której następuje okres braku uwarunkowań społecznych, tak jak ma to miejsce w Albanii i Europie Wschod-niej. Dzieło artysty jest próbą odpowiedzi na ową historyczną przestrzeń nieokreśloności.
W mniej osobisty sposób, lecz wciąż na tle współ-czesnych procesów migracji europejskiej, Lise Harlev bada formowanie się i politykę tożsamości narodowej i kulturowej. Przedmiotem jej analizy są problemy komunikacyjne między „rdzennymi mie-szkańcami” a „obcymi”, uprzedzenia kulturowe i na-rodowe stereotypy. Kilka projektów artystki skupia się na jednostkowym doświadczeniu „bycia obcym”: z pozycji „rdzennej mieszkanki” Harlev spotyka się i rozmawia z „obcymi” o ich doświadczeniu społe-cznego i kulturowego wysiedlenia. Do zaprezento-wania swoich odkryć Harlev żartobliwie wykorzystuje wizualny język „informacji publicznej”: projektuje bro-szury i plakaty przypominające te, które widzimy w urzędach, szkołach językowych czy centrach kultura-lnych.
W pracy Juna Yanga badanie kulturowych różnic i nawyków także wyrasta z osobistego doświadcze-nia. Yang dorastał w „egzotycznej” przestrzeni: znaj-dującej się w Wiedniu chińskiej restauracji rodzi-ców. Główną ideą jego projektu jest struktura indy-widualnej tożsamości i jej związek z zasobami kul-tury. Stara się on wejrzeć we własna tożsamość uk-ształtowaną przez hegemoniczne praktyki i dyskursy codzienności.
Relacja między osobistym doświadczeniem a ho-mogenizującymi efektami globalnych procesów jest tematem pracy Laury Horelli. Chodzi tu nie tyle o je-dnostkę pozornie poruszającą się w świecie różnic, ile o globalną rozrywkę i przemysł informacyjny, któ-re tworzą ogólnoświatową, międzynarodową kultu-rę. Horelli doprowadza do konfrontacji mikro i mak-rorzeczywistości, zestawiajšc na przykład pamiętni-kowe zapiski z transmitowanymi tego samego dnia wiadomościami. Pokazuje też pracę na temat języ-kowej struktury reklamy: rozprzestrzenione na świa-tową skalę etykietki i odpowiadające im hasła two-rzą coś w rodzaju uniwersalnego języka; powstaje zbiór globalnie obowiązujących idiomów, których treść jest schematycznym przedstawieniem jedno-stkowych doświadczeń i uczuć: „Zmień swoje życie”. Zanik różnic kulturowych i produkowanie emocji niczym towarów masowych jest głównym tematem pracy innej jeszcze artystki, Lucie Renneboog. W jej przypadku jednak pojecie „odejscia” należy rozu-mieć jako „podróż” w wyobraźni. Instalacje Ren-neboog budują modelowe środowiska, światy wyo-braźni, które wywołują skojarzenia zainscenizowa-nych miejsc wypoczynku i rozrywki – jak diabelskie młyny, labirynty, parki dla łyżworolkarzy czy wielkie stadiony. Te światy pochłaniają widza, sprawiają, że on sam w nich znika i pogrąża się w zapomnieniu. Podobnie jak Internet, reprezentują one technologie rozrywki i komunikacji, w których doświadczeniem kulturalnym staje się powierzchnia użytkownika i ar-chitektura spektaklu.
Nałożenie na świat przedmiotów ich fikcyjnych odpowiedników stanowi główny aspekt pracy Silke Otto-Knapp, malującej Las Vegas i Los Angeles. Bardziej niż o faktyczne odwiedzenie tych miejsc chodzi o zbadanie i doświadczenie psychopneuma-tycznego statusu kinematycznej imaginacji jako ma-szyny pragnień. Halucynogenne doświadczenie za-gubienia się w miastach i krajobrazach, będących swymi własnymi symulacjami, zostaje przetranspo-rtowane na medium malarstwa. U Otto-Knapp „mo-kry sen” Baudrillarda roztapia się w efemerycznym kalejdoskopie akwareli.
Z kolei praca Romana Dziadkiewicza wyrasta z pra-gnienia dość konkretnego „odejścia”. Strategia po-wtórzeń ma na celu stworzenie „sytuacji warsztato-wych”, które do procesu produkcji włączają innych uczestników. Warsztat taki będzie miał formę safari na wielbłądach przez Indie. Centralnym tematem projektu są odmienne oczekiwania i cele zaproszo-nych uczestników oraz możliwość ich realizacji.
W filmie wideo zatytułowanym „Uzdrowienie” Killu Sukmit i Mari Laanemets dokonują bezpośredniego wglądu w proces konstruowania narodowej tożsa-mości Estończyków. Artystki eksponują sztuczny i wymuszony charakter mechanizmów kulturalnej re-produkcji. Podobnie jak w innych krajach postsocja-listycznych, tak i w Estonii można zaobserwować silny powrót do tak zwanych „korzeni historycznych”. Tutaj akt budowania „nowej” tożsamości narodowej uzasadniony jest przez spojrzenie w odległą prze-szłość i reprodukcje domniemanej, historycznie danej tożsamości kulturowej. „Uzdrowienie” traktuje o autofabularyzacji społeczeństwa na nowo wymy-ślającego własną historię i koncepcję narodowości. W tym kontekście zawołanie „Precz stąd!” nabiera podwójnego znaczenia: jedni są wyłączeni przez ta-ką strukturę społeczeństwa, inni zwyczajnie nie mo-gą jej dłużej znieść.
Ruth Kaaserer przedstawia w swej pracy codzienne doświadczenia i oczekiwania młodych dziewczyn. Inaczej niż w poprzednim filmie „Równowaga” (2000), badającym pozycję dziewcząt w środowisku wielkomiejskim, w swym najnowszym wideo „In Watte” (dosł. „W wacie”) autorka portretuje Birgit i Marię, dwie mieszkanki małej austriackiej miejsco-wości Etsdorf. Wiejskie otoczenie, przestrzenna aranżacja rodzinnego mieszkania i wyraźny akcent, z jakim mówią dziewczęta – wszystko to razem bu-duje lokalną atmosferę, swoisty „mały świat”. Ów lokalny aspekt ich życia zestawiony jest z rozmo-wami, jakie Birgit i Maria prowadzą o przyszłości, podróżach i możliwości opuszczenia kiedyś rodzin-nej wioski.