ALEXANDRE PERIGOT. Dom wariatów

Wprowadzenie

La Maison du Fada czerpie inspirację bezpośrednio z architektury budynku Cité Radieuse Le Corbusiera w Marsylii. Tytuł pracy pochodzi od potocznej nazwy, jaką budynkowi nadali mieszkańcy miasta (w wolnym tłumaczeniu: Dom Wariatów). Projekt zakłada stworzenie modelu w skali 1:15 – 9 m długości, 1,6 m szerokości i 3,7 m wysokości – zbudowanego w formie matrycy architektonicznej. Korzystając z oprogramowania Archicad, skonstruowałem szkielet budynku będący fizyczną kopią modelu wygenerowanego w przestrzeni wirtualnej. Powyższa metoda została zastosowana w moim poprzednim projekcie La Maison d’Elvis zrealizowanym w La Friche La belle de Mai w Marsylii. La Maison du Fada działa na podobnej zasadzie jak jeden z moich ostatnich projektów, Funkypipe, w którym seria rurowych asamblaży wprawionych w ruch przez silniki elektryczne wywołuje złudzenie optyczne. La Maison du Fada zachowuje formę kinetycznej, rurowej struktury, w której każdy poziom przypomina ogromną, długą półkę. Równocześnie falujący ruch ma za zadanie wywołać u widza wrażenie, że konstrukcja tańczy.

La Maison du Fada – Czy współczesna architektura może doprowadzić kogoś do szaleństwa?

W czasie gdy powstawał projekt Cité Radieuse oraz przed przystąpieniem do jego budowy w Marsylii (1947–1952) krytycy prac le Corbusiera zlecili przeprowadzenie badań psychologicznych, które miały udowodnić, że przyszli mieszkańcy budynku w końcu popadną w obłęd. Stąd wzięła się późniejsza nieformalna nazwa budowli – La Maison du Fada (Dom wariatów). Fada to osoba rzekomo „opętana przez złośliwe duszki”, a w rzeczywistości cierpiąca na zaburzenia psychiczne, takie jak zespół Aspergera, schizofrenię, paranoję, zaburzenia narcystyczne itp.

W ostatnich czasach postaci fada opanowały ekrany telewizorów. Wywodzące się z wielkiej tradycji kina nowe seriale telewizyjne nie mogą obejść się bez fada. Bohaterowie cierpią na rozmaite dolegliwości, z wieloma możliwymi symptomami o różnym stopniu nasilenia: od zaburzeń behawioralnych do skrajnej psychopatii; od socjopatii do schizofrenii; od halucynacji do kleptomanii; od zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych do dwubiegunowych; a także na depresję, różnorodne formy uzależnień i anoreksję. Bohaterowie współczesnych seriali telewizyjnych są coraz bardziej podatni na choroby psychiczne i coraz częściej na nie zapadają.

O ile nie można powiedzieć, że tego typu postaci nie pojawiały się w serialach telewizyjnych w poprzednich dekadach, o tyle niezaprzeczalne jest, że od początku XXI wieku mamy do czynienia wręcz z falą antybohaterów. Rosnąca skłonność scenarzystów do tworzenia postaci o ambiwalentnej naturze jeszcze bardziej wzmacnia ten trend. Obecnie bohaterowie seriali coraz bardziej przypominają osoby dotknięte przypadłościami fada.

Praca La Maison du Fada składa się z dwóch części. Pierwsza to kinetyczny model Cité Radieuse w skali 1:15. Metalowa budowla o konstrukcji rurowej znajduje swoje dopełnienie w ciągłym, narastającym ruchu. Drgania tej struktury nakładają się na drugą część pracy: projekcję wideo przedstawiającą postaci fada znane z kina i telewizji. Projekcja, zaaranżowana jako pokaz slajdów złożony z ponad 100 portretów aktorek i aktorów grających „szalonych” bohaterów, znajdzie się na pierwszym poziomie konstrukcji, z którego będzie wyświetlana na ściany przestrzeni wystawowej. 

Kilka spostrzeżeń dotyczących przemysłu filmowego: psychopaci, socjopaci i osobowości aspołeczne w serialach telewizyjnych

Granica oddzielająca psychopatów od socjopatów jest w najlepszym przypadku nieostra, a w najgorszym niemalże niemożliwa do określenia. Oba schorzenia mają kilka cech wspólnych – na przykład niezdolność do funkcjonowania zgodnie z przyjętymi normami społecznymi i brak poczucia winy podczas przekraczania ich granic. Pustka emocjonalna, jaką przejawia tytułowy bohater serialu Dexter – przynajmniej w pierwszych odcinkach – jest podobna do socjopatycznych skłonności Tony’ego Soprano, głównego bohatera serialu Rodzina Soprano o włosko-amerykańskich gangsterach.

Standardowy amerykański przewodnik po zaburzeniach behawioralnych i chorobach psychicznych Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) stwierdza, że socjopatia, inaczej antyspołeczne zaburzenie osobowości, może zostać zdiagnozowana na podstawie poniższych kryteriów:

·    niezdolność do dopasowania się do norm społecznych lub zachowań praworządnych, często skutkująca długą historią konfliktów z prawem;

·    impulsywność; niezdolność osób trzecich do przewidzenia przyszłych zachowań socjopaty;

·    drażliwość i agresywność, określana przez częstotliwość i stopień objawów przemocy fizycznej;

·    chroniczna nieodpowiedzialność, określana przez niezdolność do dotrzymywania długotrwałych zobowiązań i wywiązywania się z zobowiązań finansowych;

·    brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, przejawiający się jako obojętność, lub wręcz przeciwnie, jako systematyczne poszukiwanie usprawiedliwień dla wyrządzonych krzywd, znęcania się, oszustw i kradzieży.

Perwersja narcystyczna

Termin „narcyz” – który obecnie cieszy się ogromnym powodzeniem wśród ogółu społeczeństwa – został stworzony przez psychoanalityka Paula-Claude’a Racamiera w jego książce Pomiędzy psychiczną agonią, psychotycznym zaprzeczeniem a narcystyczną perwersją opublikowanej w 1986 roku.

Perwersja narcystyczna nie jest uznawana za osobne schorzenie i jeśli chodzi o jej kliniczną diagnozę, nie przejawia cech odmiennych od innych perwersji. Livia Soprano, matka Tony’ego z serialu Rodzina Soprano, zostaje szybko zdiagnozowana przez terapeutkę, która leczy jej syna: dr Jennifer Melfi stwierdza u niej „narcystyczne zaburzenie osobowości”.

Według DSM-IV perwersja narcystyczna może zostać zdiagnozowana na podstawie następujących kryteriów:

·    pacjent przejawia podwyższone poczucie własnej wartości – na przykład przesadnie podkreśla swoje osiągnięcia i umiejętności, oczekuje, że będzie traktowany jako lepszy bez osiągnięcia niezbędnych do tego podstaw;

·    pacjent jest pochłonięty fantazjami o bezgranicznym sukcesie, błyskotliwości, pięknie, perfekcji, idealnej miłości;

·    pacjent uważa siebie za osobę wyjątkową i niepowtarzalną, a w konsekwencji akceptowaną i rozumianą jedynie przez instytucje wyższego szczebla i osoby na wysokich stanowiskach;

·    pacjent przejawia nadmierną potrzebę podziwu dla swojej osoby;

·    pacjent uważa, że wszystko mu się należy: spodziewa się, że bez konkretnego powodu będzie traktowany w sposób szczególny i wszystkie jego zachcianki będą automatycznie zaspokajane;

·    w relacjach międzyludzkich pacjent używa innych ludzi do osiągnięcia własnych celów (poprzez kłamstwa, szantaż, ataki słowne itp.);

·    pacjent często zazdrości innym i uważa, że inni zazdroszczą mu;

·    pacjent przejawia wyniosłą i arogancką postawę i zachowania.

Postać matki Tony’ego Soprano jest przedstawiona jako prawdziwy potwór: osoba niezdolna do miłości, wiecznie niezadowolona, którą stale targają impulsy dzieciobójcze. Livia Soprano jest pomnikiem okrucieństwa, specjalistką w sztuce manipulacji – cechy te później w pełni wykorzysta, planując z wujem Tony’ego, Juniorem, morderstwo własnego syna.

Autyzm wysokofunkcjonujący i zespół Aspergera

Ciężko odróżnić autyzm wysokofunkcjonujący – określany jako każda forma autyzmu, przy której osoba nie jest całkowicie odcięta od otoczenia – od tak zwanego zespołu Aspergera.

DSM-IV pozwala rozróżnić te dwa schorzenia na podstawie ograniczonej liczby kryteriów, takich jak:

·    zaburzenia interakcji społecznych;

·    niedostateczny rozwój związków rówieśniczych adekwatnych do własnego poziomu rozwoju;

·    brak spontanicznej potrzeby dzielenia z innymi osobami radości, zainteresowań lub osiągnięć;

·    brak odwzajemniania społeczno-emocjonalnego;

·    ograniczone, powtarzalne i stereotypowe zachowania, zainteresowania i czynności;

·    klinicznie znaczące upośledzenia społeczne, zawodowe lub dotyczące innych znaczących sfer.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne i fobie

Osoby cierpiące na ZOK – które przyciągają uwagę na ekranie i dostarczają scenarzystom niezliczonej ilości możliwych gagów – są bardzo popularnymi bohaterami seriali telewizyjnych. Jednym z przykładów może być Sheldon Cooper z serialu Teoria wielkiego podrywu, owładnięty obsesją na punkcie porządku i kontroli. Ma fobię przed zarazkami i zakażeniami, która przejawia się między innymi tym, że wybrał dla siebie restaurację na każdy dzień tygodnia, a w każdej z nich stałe miejsce, które według niego jest „bezpieczne”.

Najbardziej znanym bohaterem, a zarazem ofiarą ZOK jest prawdopodobnie Adrian Monk, główny bohater serialu Detektyw Monk. Zatrudniony przez policję jako konsultant, po tym jak został zwolniony z pracy detektywa, Monk cierpi ogółem na 312 fobii, które sam sklasyfikował od najmniej do najbardziej groźnej. Jego największą fobią są tłumy, a na przeciwnym końcu skali, na miejscu 312, znajduje się lęk przed zatwardzeniem. Pomiędzy tymi skrajnościami mieszczą się pozostałe fobie, które atakują go jak popadnie – między innymi strach przed łodziami, pociągami, ogniem, gradem, mikserami, jaskiniami i lampami błyskowymi. Lęki te spowodowały, że Monk wykształcił nieprawdopodobny wręcz zmysł obserwacji i niezwykłe zdolności dedukcji. Widzi wszystko, od najmniejszych detali do panoramicznych obrazów – podobnie jak Sherlock Holmes. Na tej ostatniej postaci wzorowany jest również słynny dr Gregory House, z którym Monka łączy podobny tryb rozumowania.

Dr Kevin Kasey, który pojawia się w kilku odcinkach trzeciego sezonu serialu Hoży doktorzy, również cierpi na kilka zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Kiedy się koncentruje, musi stale powtarzać swoje imię, a ponadto cierpi na fobię na punkcie zarazków. Dwa inne przykłady, które ostatnio pojawiły się na małym ekranie, to Emma Pillsbury, psycholog szkolny z serialu Glee, oraz słynna Bree Van De Kamp z Gotowych na wszystko, chociaż termin „zaburzenia obsesyjno-kompulsywne” nigdy w serialu nie pada.

Choroba afektywna dwubiegunowa albo depresja maniakalna

Kolejnym schorzeniem, które wydaje się rozpalać wyobraźnię scenarzystów i pozwala im konstruować bardzo sprzeczne wewnętrznie postacie, są zaburzenia afektywne dwubiegunowe (zwane również depresją maniakalną lub dwubiegunową).

Billy Chenowith – młodszy brat Brendy w serialu Sześć stóp pod ziemią – jest genialnym fotografem, uwikłanym w absolutnie symbiotyczny i quasi-kazirodczy związek ze swoją siostrą. Jednego dnia jest czarujący, a kolejnego otwarcie wrogi i groźny bez wyraźnego powodu. Billy jest uwięziony w błędnym kole prób samobójczych i pobytów w szpitalach psychiatrycznych, a jednak odmawia kontynuowania systematycznego leczenia.

W serialu Ostry dyżur postać Maggie Wyczenski (pojawiająca się w sezonach 7., 9. i 13.) ma skomplikowane relacje ze swoją córką, Abby Lockhart, która stara się zrobić wszystko co w jej mocy, aby pomóc matce. Kolejnym przykładem może być młoda Waverly, dziewczyna Smasha w serialu Friday Night Lights – znika ona bez wyjaśnienia pod koniec pierwszego sezonu po przyznaniu się Smashowi do swojej choroby. 

Schizofrenia i zaburzenie dysocjacyjne tożsamości

Schizofrenia to forma psychozy, która objawiać się może poprzez oznaki dysocjacji, niespójność emocjonalną i zachowania urojeniowe. Schorzenie to jest powszechnie mylone z zaburzeniem dysocjacyjnym tożsamości (dawniej znanym jako osobowość mnoga lub rozdwojenie jaźni), co jest bezpośrednim skutkiem braku wiedzy połączonego z błędnym przedstawieniem problemu utrwalonym przez filmy.

DSM-IV określa zaburzenie dysocjacyjne tożsamości jako:

·    obecność dwóch lub więcej oddzielnych tożsamości lub „stanów osobowości”, z których każda posiada spójne i właściwe sobie wzorce percepcji, procesy myślowe i związki z otoczeniem i samym sobą;

·    przynajmniej dwie z tych tożsamości lub „stanów osobowości” rutynowo na zmianę przejmują kontrolę nad zachowaniem pacjenta;

·    niezdolność do przypomnienia sobie ważnych osobistych wspomnień, które są na tyle istotne, że ich zapomnienie nie może być skutkiem słabej pamięci;

·    zaburzenia te nie są bezpośrednim fizjologicznym efektem działania substancji psychoaktywnych lub ogólnego stanu zdrowia.

Na zaburzenie dysocjacyjne tożsamości cierpi Tara Gregson, matka dwojga dzieci z serialu Wszystkie wcielenia Tary. Scenarzysta wykorzystuje jej postać do zaprezentowania całej gamy osobowości, od T – pozbawionej wszelkich zahamowań szesnastolatki, przez Alice – archetyp idealnej pani domu z lat 60., Bucka – ordynarnego, perwersyjnego alkoholika, weterana wojny w Wietnamie, Gimme – zwierzęce alter ego, dr Shoshanę Schoenbaum – psycholożkę hipisa, aż do Chicken – dziecko, którym Tara była w wieku pięciu lat. Tara stopniowo odkrywa powody swoich zburzeń, poprzez żmudne odgrzebywanie swojej przeszłości i wspomnień z dzieciństwa.

Zakres zaburzeń psychicznych, na które cierpią bohaterowie seriali telewizyjnych, mógłby stanowić oddzielną publikację, tak wielka jest ich liczba i różnorodność. Nie sposób wymienić ich w przypisach, ponieważ wszyscy sprawiają wrażenie, jakby dotknięci byli jakąś przypadłością. Dla przykładu, tylko w serialu Ally McBeal tytułowa bohaterka cierpiąca na halucynacje i John Cage mający doświadczenia deliryczne warci są analizy. Możemy również przywołać piękną postać Cassie z serialu Skins, kapryśną i wrażliwą dziewczynę cierpiącą na anoreksję. Można również przypuszczać, że kleptomania Marie Schrader – bratowej Waltera White’a z serialu Breaking Bad – pewnego dnia rozszerzy się i w najmniej oczekiwanym momencie stanie się pożywką dla scenariusza. I w końcu nie wolno nam zapomnieć o uzależnieniu doktora House’a i Jackie Peyton (Siostra Jackie) od Vicodinu: obie postaci stanowią jedno medyczne studium przypadku i są zarazem chodzącym podręcznikiem psychologii, kiedy doświadczają zaników pamięci i innych dysfunkcji.

Alexandre Perigot, 2011

tłumaczenie z angielskiego: Konrad Pormańczuk

redakcja: Ewa Borowska

Partner wystawy:

Instytut Francuski w Polsce

Partnerzy projektu:

AEM Marseille 2013 European Capital of Culture; Sextant et Plus Marseille; DAHER; Solang Production Paris/Bruxelles
Produkcja: Kotniz 

Partner medialny:

O.pl

 Partnerzy projektu:P