Wróg udomowiony

W pracy Wróg udomowiony Nikita Kadan nawiązuje do udziału artystów ukraińskich w ruchu awangardy lat 20. XX wieku oraz do ich losów w dobie stalinizmu i późniejszej odwilży politycznej czasów Nikity Chruszczowa. W centrum rozważań artysty znajduje się Wasyl Jermiłow (1894–1968), czołowy przedstawiciel ukraińskiego modernizmu, malarz, architekt i projektant. W okresie stalinizmu, gdy państwo piętnowało artystów awangardowych, Jermiłow konformistycznie wycofał się na bezpieczne pozycje, zwracając się ku sztuce użytkowej i badaniu ludowych tradycji artystycznych. Z początkiem lat 60. XX wieku, wraz ze złagodzeniem polityki kulturalnej państwa i częściową akceptacją modernizmu, powrócił z wizjonerskimi projektami pomników stylistycznie nawiązujących do konstruktywizmu lat 20. Do jednego z nich – niezrealizowanego Pomnika epoki Lenina (proj. 1961) – odwołał się w swojej pracy Kadan.

Zrekonstruowany w gipsie model pomnika, z zaznaczonym młotem, połową okręgu oraz bryłami pokrewnymi prounom El Lissitzky’ego, został przez Kadana zestawiony z bufetem wyprodukowanym w Czechach na początku lat 60. Tego typu meble, utrzymane w „stylu brukselskim”, wykonane ze sklejki, laminatów, szkła i aluminium, o zaokrąglonych rogach i jasnej palecie barwnej, traktowane były jako złagodzona wersja modernizmu. Wraz z eksponowanymi na nich serwisami wschodnioniemieckiej ceramiki i albumami z reprodukcjami zachowawczej, niemodernistycznej sztuki, stanowiły o dobrobycie i społecznej pozycji mieszkańców ZSRR. We Wrogu udomowionym artysta rzuca światło na kontrolowane przez władzę kulturowe mechanizmy oswajania wrogiej niegdyś spuścizny awangardy.

Odsłaniając polityczne i społeczne determinanty pisania historii sztuki, Kadan sygnalizuje jednocześnie potrzebę ponownego prześledzenia historii modernizmu. Nakłania do świeżego spojrzenia na ukraińską awangardę, wolnego od imperialnej perspektywy Rosji i zachodniej optyki z pozycji centrum. Uwypukla niełatwą sytuację tej formacji, uwikłanej politycznie i ideologicznie, zarówno w przeszłości, gdy niszczona była przez stalinowski reżim, jak i w teraźniejszości, gdy po 2014 r. znalazła się na celowniku dekomunizacyjnej polityki Ukrainy. Pod dyktando tej ostatniej usuwano z przestrzeni publicznej ślady socjalistycznego modernizmu, niszcząc awangardowy dorobek tamtejszej sztuki.

Izabela Kopania

fot. Jan Szewczyk

fot. Jan Szewczyk

fot. Jan Szewczyk