Socgwiazda

Socgwiazda Joanny Rajkowskiej należy do grupy prac podejmujących dialog z historią, przestrzenią i życiem społecznym Białegostoku. Artystka stworzyła koncepcję przekształcenia jednego z kluczowych miejsc na mapie miasta – placu Niezależnego Zrzeszenia Studentów (do 2017 r. Uniwersyteckiego, a przed przełomem roku 1989 – Adama Próchnika). Plac był świadkiem procesów społecznych i politycznych, działy się tu istotne wydarzenia z historii PRL i okresu tuż po transformacji. Kluczowym elementem założenia jest Dom Partii projektu Stanisława Bukowskiego (1953–4). W jego otoczeniu znajdują się też symbole poprzedniego ustroju: pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej (1975) i dom handlowy Central (1976).

Kilka dekad temu rola placu została sprowadzona do węzła komunikacyjnego o niedokładnie zdefiniowanym statusie – nie jest rondem ani skrzyżowaniem, nie ułatwia życia pieszym. Artystka, analizując liczne materiały ikonograficzne, skonstatowała, że niegdyś był on miejscem żywym, przyjaznym dla przechodniów, z ławkami i klombami. W dobie socjalizmu odgrywał ważną rolę społeczną, której przywrócenie jest w koncepcji Rajkowskiej kluczowe.

Socgwiazda została pomyślana jako miejsce spotkań, koncertów i debat publicznych. Centralnym elementem projektu jest platforma na planie pięcioramiennej gwiazdy, lekko wyniesiona, zbudowana z czerwonego kamienia. Miałaby to być struktura samowystarczalna energetycznie, zasilana energią słoneczną bądź geotermalną. Jej temperatura powinna być utrzymana powyżej zera, tak by była miejscem ciepłym i suchym, w którym można schować się przed wiatrem i deszczem. Ma być wyposażona w spiczasty kaptur chroniący przed palącym słońcem, a także mobilne bryły, które można przesuwać wedle potrzeb.

Propozycja Rajkowskiej nie zyskała akceptacji władz miejskich – nigdy nie wyszła poza fazę projektu. Socgwiazda, będąca nawiązaniem do utopijnych dzieł awangardy radzieckiej, architektury socrealizmu i rabaty czerwonych kwiatów w kształcie gwiazdy, zasadzonej na placu tuż po wojnie, poza istotnym aspektem funkcjonalności ma też ważny wymiar historyczny. Odwołując się do komunistycznej przeszłości miasta, nie apologizuje systemu; ma służyć pamięci o ciemnej stronie historii i jej wspólnotowemu przepracowaniu.

Izabela Kopania