Rozmyślania przy lizaniu

Julien Offray de La Mettrie, osiemnastowieczny francuski lekarz i filozof, dowodził, że człowiek podobnie jak zwierzę jest maszyną, a od zwierzęcia odróżnia go jedynie konstrukcja i zdolność mowy. Tej ostatniej nie uznał zresztą za coś wyjątkowego, a za własność przypadkową. Dokonawszy porównania między człowiekiem a zwierzęciem, La Mettrie stwierdził, że organizmy obydwu są do siebie w istocie podobne. Zauważył, że zarówno ludzie, jak i zwierzęta potrafią odróżnić dobro od zła, mają zdolność odczuwania bólu i doznawania radości, a niewłaściwe wybory moralne skutkują u nich wyrzutami sumienia. W toku rozważań za podstawową władzę psychiczną, występującą u człowieka jak i u zwierzęcia, La Mettrie uznał wyobraźnię, którą postrzegał jako szczególną zdolność ciała. W filozofii autora traktatu Człowiek-maszyna (L’homme machine, 1748) obecne były więc silne pierwiastki antropomorfizacji zwierząt.
 
Z tego względu trudno nie przywołać postaci La Mettriego w kontekście pracy Józefa Robakowskiego „Rozmyślania przy lizaniu”. Bohaterem wideo jest ulubiony kot artysty, Rudzik. Obserwujemy go w trakcie dwóch błahych czynności – albo liże swoją sierść, albo uważnie patrzy. W tle słychać głos Robakowskiego, który adekwatnie do zachowania kota mówi: „liżę, liżę, liżę…” lub „myślę, myślę, myślę…”. Czasowniki wypowiadane w pierwszej osobie liczby pojedynczej podkreślają podmiotowość kota, to on jest osobą komunikującą się z widzem, aktywnym podmiotem, świadomie wykonującym określone czynności. Artysta, konsekwentnie powtarzając „myślę”, przypisuje kotu władzę sądzenia, uznawaną zwykle za zdolność właściwą człowiekowi. Robakowski podchodzi do zwierzęcia osobowo, a jego praca wpisuje się w kontekst prowadzonych współcześnie badań nad psychiką, światem wewnętrznym oraz zdolnościami poznawczymi zwierząt.
 
Tym, co odróżnia współczesnego artystę od francuskiego filozofa, jest podmiotowe podejście do zwierzęcia. Zdolność myślenia i samoświadomość kota Robakowski wydaje się wiązać z umysłem i pierwiastkiem duchowym. Z kolei La Mettriemu na dostrzeżenie analogii między człowiekiem a zwierzęciem pozwolił wyznawany przez niego skrajny materializm, traktujący duszę jako rodzaj materii. Pogląd ten umożliwił mu zrównanie człowieka ze zwierzęciem, zniesienie hierarchii istot żywych, które różnią się jedynie stopniem inteligencji. Francuski filozof uważał, że małpy można skutecznie nauczyć ludzkiej mowy, a tym samym ukształtować je jako istoty zdolne funkcjonować jak człowiek. Robakowski nie widzi potrzeby przeprowadzania podobnych zabiegów. „Uczłowieczenie” zwierzęcia wydaje się być czymś groteskowym, potwierdzającym antropocentryzm myślenia ludzkiego. „Rozmyślania przy lizaniu” pokazują, że kotu nie trzeba nadawać cech osobowych, wystarczy je w nim dostrzec, zachowując autonomię jego świata.
 
Izabela Kopania