Patriota

W zapisie performance’u Patriota, zrealizowanego w Zagrzebiu w 2007 r., Slaven Tolj salutuje przy dźwiękach chorwackiego hymnu narodowego. Gesty, które wykonuje, odwołują się do form salutowania używanych na przestrzeni lat przez faszystów, partyzantów komunistycznych, jugosłowiańskie wojsko, a także przez armię chorwacką. Każdy z nich wiąże się z innym systemem i nadrzędną względem niego ideologią. Wszystkie niosą w sobie ideę patriotyzmu, który w poszczególnych wypadkach ma inny wydźwięk.
 
W pracy Tolja saluty powtarzane są rytmicznie jeden po drugim, stając się pustymi, pozbawionymi znaczenia gestami. Nieuchronnemu odczuciu nadmiaru towarzyszy konstatacja, iż nadużywanie symbolicznych gestów prowadzi do dewaluacji zarówno symboli, jak i związanych z nimi idei patriotyzmu. Realizację Tolja można tym samym postrzegać jako skondensowany komentarz na temat rzeczywistości społecznej oraz retoryki wielu państw, systemów politycznych oraz funkcjonujących w ich obrębie grup społecznych.
 
Gesty patriotyczne stanowią nieodzowny element uroczystości państwowych, których pompatyczna oprawa często dominuje nad znaczeniem czczonych czy upamiętnianych wydarzeń. Na co dzień, w mediach i w potocznym doświadczeniu, patriotyzm funkcjonuje częściej pod postacią słowa niż gestu. Słowo obecne jest w deklaracjach politycznych i debatach społecznych, a termin „patriota” jest jednym z częściej pojawiających się określeń zarówno w zbiorowym, jak i jednostkowym portrecie obywateli/obywatela. W obliczu nadużywania słów i gestów Tolj zadaje pytanie o miejsce i znaczenie patriotyzmu w wizerunku narodu. Diagnoza artysty jest niepokojąca: stopień obecności patriotyzmu w rzeczywistości społecznej okazuje się odwrotnie proporcjonalny do częstotliwości pojawiania się tego słowa w wypowiedziach urzędników państwowych i w codziennym języku obywateli.
 
Zjawisku „patriotyzmu” – wiązanym z nim wartościom, jego przejawom oraz znaczeniom – Tolj mógł przyglądać się świadomie w różnych momentach życia politycznego obecnej Chorwacji: w okresie socjalizmu, wojny domowej w latach 1991–1995, transformacji politycznej po upadku Jugosławii, w czasach rodzącej się w warunkach posttotalitarnych wielokulturowości i globalizacji. W analizach funkcjonowania patriotyzmu w rzeczywistości społecznej nie jest odosobniony, a jego wnioski bliskie są skądinąd wymowie pracy Kuby Bąkowskiego Flaga (2002)*, w której patriotyzm (w polskim kontekście) opisany jest w podobny jak u Tolja sposób: jako wyzuta ze znaczeń forma.
 
Izabela Kopania
 
*  Praca w Kolekcji II Galerii Arsenał w Białymstoku.